Saskia sassen over het teruggeven van onze steden aan de mensen

Een ongemakkelijke waarheid als het gaat om stedelijke leefomgevingen over de hele wereld, waar financieel machtige bedrijven hun bevoorrechte positie uitbuiten ten koste van de vele minder bevoorrechte bewoners. Terwijl steden eigenlijk de ruimtes zijn waar mensen zonder noemenswaardige macht geschiedenis schrijven en cultuur creëren, zegt Saskia Sassen. “Als het huidige grootschalige opkopen doorgaat, zullen we het soort creatieve dynamiek verliezen dat onze steden hun kosmopolitisme geeft,” waarschuwde ze twee jaar geleden in de Guardian.

Sassen: “En het einde is niet in zicht. Eén aspect is het welbekende feit dat deze praktijken een populaire manier zijn om onrechtmatig verworven rijkdom te zuiveren – om het vriendelijk uit te drukken. Maar het kan ook om twee andere dingen gaan. Ten eerste is het een vorm van het kopen van stedelijke grond, die vaak veel moeilijker te bezitten is dan het gebouw bovenop de grond; ten tweede kan het gebruikt worden door investeerders om de financiële markten te bespelen. Met name het maken van ‘asset-backed securities’ die gemakkelijk gekocht en verkocht kunnen worden – waarbij het gebouw of een deel ervan het ‘asset’ is.”.

Sassen is er van overtuigd dat zelfs als deze gebouwen half leeg staan, ze nog steeds winst opleveren voor hun eigenaars dankzij de financieringsconstructies. En veel van deze gebouwen staan inderdaad leeg. De gebouwen die niet leeg staan, dienen meestal als kantoren voor grote bedrijven of als luxe appartementen, waardoor de minder bevoorrechten steeds verder uit de stadscentra worden gedreven.

Sassen: “We moeten vechten tegen deze ontwikkeling, druk uitoefenen op de politieke klasse, op de burgemeesters, de negatieve gevolgen communiceren en de aandacht vestigen op het feit dat de leden van de middenklasse degenen zijn die lijden onder deze ontwikkeling, omdat de prijs van een woning of een baan in deze stadscentra zo exorbitant hoog is dat ze vaak te maken hebben met zeer lange reistijden naar hun werk of genoegen moeten nemen met ronduit piepkleine flats in het centrum.”

“Ik ben geïnteresseerd in de manier waarop minderheden en gemarginaliseerde groepen voor hun eigen doeleinden ruimtes kunnen creëren die gericht zijn op hun specifieke behoeften. Met gemarginaliseerde groepen bedoel ik niet alleen de financieel gemarginaliseerden, maar ook de sociaal gemarginaliseerde groepen – in veel delen van de wereld zijn dat bijvoorbeeld homo’s en transgenders, mensen die een bestaand systeem betwisten, enzovoort.’

Deze gemarginaliseerde groepen kunnen en willen vaak deelnemen aan ruimtes die zich richten op een reeks specifieke kwesties die voor hen relevant zijn, zegt Saskia: “Voor de armere bevolking zou het kunnen gaan over elkaar helpen door bijvoorbeeld matrassen te ruilen voor tafels, of iets dergelijks. Of rijke mensen die jagen zouden privébijeenkomsten kunnen organiseren om informatie uit te wisselen over de jacht op herten met grote horens.”

Een ander centraal thema in Sassens werkveld is het beschouwen van ‘de straat’ als een derde plek. Dit betekent niet dat de straat een plek moet worden waar marginale en niet-gemarginaliseerde groepen mensen samen tijd doorbrengen. Sassen gebruikt een meer sociologische definitie voor de term ‘third place’: “Het is een veelgelaagde term die een veelgelaagde omgeving beschrijft. Het kan worden toegepast op veel verschillende omgevingen, maar het staat ook voor iets dat ofwel ontluikend ofwel onbekend is, iets dat “noch hier noch daar” is en moeilijk vast te pinnen is.”

In het geval van de stedelijke omgeving, vervolgt Sassen, staat de term voor een type ruimte dat noch stadscentrum noch buitenwijk is. Het kan veel verschillende vormen aannemen, zoals particuliere bedrijfsterreinen met kantoortorens en beveiligingspersoneel, maar zonder woningen. “Maar de term kan ook slaan op de meer onconventionele vormen van huisvesting die steeds gebruikelijker worden in gezins- en lage-inkomensbuurten en dergelijke – vooral met betrekking tot het fenomeen van het verhuren van leegstaande privéruimte aan derden of verschillende vormen van gedeelde huisvesting.”

Op een ander niveau heeft Sassen het concept van de ‘third place’ gebruikt om de verbinding tussen de stad en het milieu te vatten – als een ruimte waar de stad gebruik maakt van de mogelijkheden van haar biosfeer (bijv. bacteriën, algen) in plaats van bijvoorbeeld plastic en chemicaliën om met verschillende stedelijke omstandigheden om te gaan. Een derde plek wordt dan een tussenzone – in dit geval tussen de stad en de biosfeer. Dit moet worden opgevat als een abstract idee, niet in de zin van een fysieke ruimte of gebouw. Je zou zelfs digitale plekken als derde plekken kunnen beschouwen – in principe elke plek die niet de plek is waar iemand normaal gesproken zijn tijd doorbrengt, zoals zijn huis of werkplek.

De laatste definitie is misschien wel het best van toepassing op de straat als derde plek. We brengen er niet noodzakelijk tijd door – hoewel sommige mensen dat waarschijnlijk wel doen – maar we gebruiken het allemaal om van A naar B te komen. Daarom zouden we in het debat over de negatieve ontwikkelingen in onze steden de straat meer moeten erkennen als een plek die van iedereen is – dat wil zeggen, waar iedereen zich veilig en prettig kan voelen – in de zin van een eenvoudige, zwakke vorm van gezelligheid.

Hoewel Sassen als socioloog niet echt actief is op het gebied van straatontwerp, is ze wel voorstander van een positiever gebruik van de term derde plek: een plek waar mensen daadwerkelijk graag tijd doorbrengen, naast hun eerste plek – hun huis – en hun tweede plek – hun werkplek of school. Sassen: “Wat voor mij belangrijk is en wat ik graag benadruk met betrekking tot de straat, is dat het een plek voor mensen is. En nee, ik denk niet aan snelwegen of grote wegen vol bussen en vrachtwagens. Ik zie de straat als een soort onbepaalde ruimte waar actoren uit verschillende werelden samenkomen. Waar mensen die het gevoel hebben dat ze niet thuishoren in een park als de Jardin de Luxembourg kunnen voelen dat de straat echt een plek is die ook van hen is.”

We kunnen alleen maar hopen dat onze lokale overheden bereid zijn om te leren van Saskia Sassens scherpe observaties en belangrijke inzichten, zodat onze steden in de nabije toekomst misschien weer échte steden kunnen zijn, in plaats van slechts een reeks grote betonnen complexen die het gewin van de rijken dienen.

Saskia Sassen is Robert S. Lynd Professor of Sociology aan Columbia University en lid van de Commissie Global Thought, waarvan ze tot 2015 voorzitter was. Ze bestudeert steden, immigratie en nationale economieën in de context van de wereldeconomie, waarbij ongelijkheid, gendergelijkheid en digitalisering de drie rode draden vormen die door haar werk lopen. Ze is geboren in Nederland, groeide op in Argentinië en Italië, studeerde in Frankrijk, werd meertalig opgeleid in vijf talen en begon haar carrière in de VS. Ze is auteur van acht boeken en redacteur of mederedacteur van nog eens drie boeken. In totaal zijn haar boeken vertaald in meer dan twintig talen. Ze heeft vele prijzen en onderscheidingen ontvangen, waaronder meerdere malen de Doctor Honoris Causa, de Principe de Asturias Prijs in de Sociale Wetenschappen in 2013, verkiezing tot lid van de Koninklijke Academie van Wetenschappen van Nederland en de Chevalier de l’Ordre des Arts et Lettres van de Franse regering.

Lees meer op saskiasassen.com

Artikel door Claudia Ruigendijk.
Fotografie door Alex MacNaughton